در آبان ماه سال گذشته با تصویب شورای فرهنگ عمومی کشور، دهم مهر مصادف با زادروز شهید دکتر مصطفی چمران، نخبه علمی کشورمان، در تقویم‌ها به عنوان «روز ملی نخبگان» نامگذاری شد.

دکتر مصطفی چمران، در سال ۱۳۱۱ در محله‌ «سرپولک» در حوالی بازار تهران به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه‌ «انتصاریه»، نزدیک پامنار و دوران متوسطه را در دبیرستان‌های دارالفنون و البرز پشت سر گذاشت.  وی، تحصیلات خود را در دانشکده فنی دانشگاه تهران ادامه داد و در سال ۱۳۳۶ به عنوان شاگرد ممتاز در رشته مهندسی الکترونیک فارغ‌التحصیل شد و یک سال نیز به تدریس در این دانشکده پرداخت.

چمران در سال ۱۳۳۷ با استفاده از بورس تحصیلی شاگردان ممتاز، عازم آمریکا شد و مدرک فوق لیسانس خود را از دانشگاه «تگزاس» دریافت کرد. سپس به دانشگاه کالیفرنیا در «برکلی» رفت و پس از انجام تحقیقات گسترده علمی در جمع معروفترین دانشمندان جهان، مدرک دکتری خود را در رشته‌ الکترونیک و فیزیک و پلاسما (گرایش مهندسی گداخت هسته‌ای) با درجه ممتاز علمی دریافت کرد.

موضوع رساله دکتر چمران، بحث فیزیک پلاسما و مگنترون‌ها بود که در آن زمان، جدیدترین دانش روز در غرب شناخته می‌شد که پس از جنگ جهانی دوم مدت‌ها راکد مانده بود. تحقیقات چمران که در قالب رساله دکترای وی با عنوان «باریکه الکترون در مگنترون با کاتد سرد» ارائه شد، جهش مهمی در این رشته پدید آورد و او را در زمره‌ معتبرترین و پیشتازترین دانشمندان روز دنیا قرار داد.

مگنترون یک لامپ الکتریکی است که نخستین بار در سال ۱۹۲۱ مورد توجه قرار گرفت. اولین مگنترون یک دوقطبی استوانه‌ای بود که در میدان مغناطیسی طولی قرار گرفته بود. کاتد آن رشته نازک داغ و آند آن استوانه‌ای بود. الکترون‌هایی که از سطح کاتد جدا می‌شوند، به طرف آند حرکت می‌کنند، ولی در اثر میدان مغناطیسی جهت حرکت آنها تغییر می‌کند و می‌توانند به طرف کاتد برگردند.

با افزایش میدان مغناطیسی الکترون‌ها می‌توانند به آند برخورد کنند و جریان الکتریکی بزرگی ایجاد کنند که به این پدیده، «مگنترون» اطلاق می‌شود.

دکتر چمران در بخشی از پایان‌نامه خود با اشاره به اینکه تحقیقات دکتری وی در ادامه مطالعات عملی هارتمن و هواگ در آزمایشگاه تحقیقات الکترونیک دانشگاه کالیفرنیا انجام شده، آورده است:  «در این رساله بیشتر بر مگنترون ایستا با آند هموار تأکید شده است. بررسی مگنترون با آند هموار چه از لحاظ نظری و چه از لحاظ آزمایشگاهی مسأله‌ ساده‌ای نیست، به علاوه به دلیل مزایای زیاد کاتد سرد نسبت به کاتد گرم از این گونه کاتد استفاده شده است. در کاتدهای سرد انتشار ثانویه‌ منبع اصلی، الکترون است. پس سطح کاتد سرد پخش کننده‌ می‌تواند خیلی بزرگ‌تر از سطح کاتد معمولی گرم شده باشد. همچنین ساخت کاتد سرد گران نیست و کار کردن با آن ساده است و می‌تواند در درازمدت به کار گرفته شود.»

در رساله‌ دکتری شهید چمران نوسان پلاسما و پدیده‌های پخش بار فضایی از لحاظ نظری و اثر شکل آند بر مدهای نوسانی و نقاط ضعف و قدرت آنها از لحاظ عملی مورد بررسی قرار گرفته است.

چمران به موازات انجام تلاش‌های علمی و موفقیت‌های برجسته تحصیلی، حضور مؤثری در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی داشت. وی با وجود مشکلات فراوان تحصیلی و دوری از کشور، نه تنها از مبارزات سیاسی خود دست برنداشت، بلکه حتی پایه‌گذار بسیاری از سازمان‌ها و انجمن‌های انقلابی نظیر انجمن ایرانی دانشجویان ایرانی، انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی در آمریکا و انجمن اسلامی دانشجویان مسلمان در آمریکا بود.

دکتر چمران پس از اتمام تحصیلات دانشگاهی، در یکی از مراکز تحقیقاتی مرتبط با «ناسا» به نام «آزمایشگاه بل» که در زمینه قمرهای مصنوعی، موشک‌های هدایت شونده و رادارهای سه بعدی فعالیت داشت، مشغول به کار شد و با وجود این‌که چندین دانشگاه از او برای تدریس حتی با درجه کامل استادی دعوت کرده بودند، فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی را بر آنها ترجیح داد.

وی که به واسطه مبارزات سیاسی خود، تحت فشارهای شدید رژیم قرار داشت و بورسیه تحصیلی و حقوق دانشکده فنی او از سال‌های قبل قطع شده بود، سرانجام در انتخابی سرنوشت‌ساز، موقعیت و شرایط ممتاز علمی و اجتماعی خود را که حتی مورد غبطه بسیاری از دانشمندان آمریکایی بود، برای مبارزه با رژیم شاه رها کرد و راهی مصر شد.

این پیشینه موجب شد تا روز دهم مهر «روز نخبگان» نامیده شود تا در سایه شناسایی اجتماعات نخبگانی از طریق رصد فعالیت‌های نخبگانی آنان در تمامی حوزه‌های علم، فناوری، فرهنگ، نوآوری، قرآن، هنر، ادب و غیره، زمینه برای توسعه فعالیت‌های نخبگانی آنها با همکاری همه دستگاه‌های کشور میسر شود.

بنیاد ملی نخبگان با توجه به ماموریت‌های خود ذیل سند راهبردی کشور در امور نخبگان،‌ ایستگاه‌های مسیر نخبگی را شناسایی و با کمک نهادهای مرتبط اقدام به جذب و حمایت از نخبگان کرده است؛ از این رو است که اعلام کرده است این نهاد «عضو» ندارد، بلکه رویکرد آن شناسایی اجتماعات نخبگانی از طریق رصد رفتار و فعالیت‌های نخبگانی آنها در تمامی حوزه‌ها است.

هدف این نهاد طراحی مسیر کامل بلوغ نخبگانی و تمهید و تجهیز ایستگاه‌های نخبگانی به منظور بهره‌مندی از توانمندی‌ آنها در جهت اهداف و مصالح کشور است. این نهاد بر این اساس فرآیند شناسایی نخبگان را از دوران آموزش ابتدایی تا دوران سرآمدی طراحی کرده و شناسایی،‌ توانمندسازی و توسعه فعالیت‌های اجتماعات نخبگانی در حوزه‌های مختلف را در قالب ضوابط و مقررات مصوب، اجرایی کرده است.

در این راستا بنیاد ملی نخبگان با اجرای طرح‌ها و سیاست‌های مختلف اقدام به شناسایی و حمایت از نخبگان از دوره دانش‌آموزی تا تحصیلات تکمیلی کرده است.

روش‌های حمایتی این نهاد در قالب ۱۴ طرح حمایتی تعریف شده که عبارتند از:

طرح شهاب

طرح شهاب یا شناسایی و هدایت استعدادهای برتر با هدف شناسایی دانش آموزان دارای استعدادهای برتر کشور و هدایت آنها در مسیر تحصیل با کیفیت، مهارت آموزی و پرورش استعدادهای خاص اجرایی می‌شود.

با اجرای این طرح اقدام به شناسایی دانش آموزان دارای استعدادهای برتر هر منطقه آموزشی در ۸ حوزه استعدادی شامل استعدادهای اجتماعی، استعداد کلامی، استعداد علوم، حرکتی، ریاضی، هنری، فرهنگ دینی و فضایی از دوره دوم ابتدایی (چهارم تا ششم) تمامی استان‌ها و مناطق آموزشی کشور شد.

طرح ایران گشت

توسعه و بازدیدهای دانش‌آموزی در طرح ایران گشت دنبال می‌شود و هدف از اجرای آن شناسایی و توانمندسازی کانون‌های محلی آموزشی و تربیتی و تشکل‌های دانش‌آموزی فعال در عرصه تربیت و آموزش نخبگانی و معرفی آنها به اولیای دانش‌آموزان مستعد است.

دستاوردهای اجرای این طرح آگاه شدن دانش‌آموزان از فعالیت‌ها و ظرفیت‌های تاسیسات و صنایع کشور، تقویت حس خودباوری ملی و ارتقای سطح باور دانش‌آموزان به توانایی‌های متخصصان و مدیران فعال در داخل کشور و آشنایی آنها با شاخه‌ها و رشته‌های تحصیلی دانشگاهی است.

طرح شهید وزوایی

در طرح شهید وزوایی هدایت دانشجویان و طلاب صاحب استعداد برتر در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه کشور و توسعه فعالیت‌های نخبگانی آنها پیگیری می‌شود.

در این طرح به برترین‌ها تسهیلاتی چون اعتبار دستیاری، کمک هزینه توانمندی آموزشی، مهارتی و کارآفرینی، کمک هزینه ارتباطات و امکانات علمی، کمک هزینه هسته مساله محور پژوهشی و مساله محور، کمک هزینه اعزام به فرصت‌های مطالعاتی داخلی و خارجی، کمک هزینه شرکت در رویدادهای رقابتی مساله محوری، کمک هزینه اجرای پایان‌نامه و رساله و ودیعه اجاره مسکن اختصاص می‌یابد.

طرح شهید احمدی روشن

شناسایی مسائل و مشکلات کشور و تشکیل هسته‌های مساله‌محور با همکاری متقابل خبرگان علمی، شرکت‌های صنعتی، مؤسسات پژوهشی، دانشجویان و طلاب مستعد تحصیلی و دانش‌آموختگان برگزیده به منظور حل مسائل در بازه زمانی مشخص از رویکردهای این طرح به شمار می‌رود.

نتیجه اجرای این طرح ایجاد هسته‌های مساله‌محور پژوهشی و فناورانه است و در طی آن ایجاد شبکه دانشجویان، طلاب، دانش‌آموختگان دارای توانایی کار گروهی، هدایت دانشجویان و طلاب مستعد و دانش‌آموختگان برگزیده برای حل مسائل راهبردی کشور و افزایش اعتماد دستگاه‌های اجرایی، مراکز علمی و بخش خصوصی به هسته‌ها رخ داده است.

طرح شهید بابایی

طرح شهید بابایی یک طرح رویداد رقابتی است که با هدف حل مسائل صنعت و جامعه با استفاده از توان اجتماعی نخبگانی در قالب رویدادهای رقابتی مساله محور اجرایی می‌شود.

طرح شهید صیاد شیرازی

این طرح شامل تسهیلات خدمت نظام وظیفه تخصصی است و در اجرای آن اهدافی چون استفاده از توانایی‌های دانش‌آموختگان برتر دانشگاهی، حوزوی و ایرانی خارج از کشور و پیشتیبانی از نهادهای فناورانه برای توسعه فعالیت‌های علمی، فرهنگی و فناورانه کشور پیگیری می‌شود.

طرح شهید دکتر چمران

این طرح با رویکرد اعطای تسهیلات دوره پسادکتری با هدف ارتقای توانایی‌های پژوهشی، فناورانه و آموزشی دانش‌آموختگان برتر دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و سایر مراکز آموزش عالی و پژوهشی کشور تعریف شده است.

تسهیلات این طرح در صورتی که فرد دوره پسا دکتری خود را زیر نظر استاد میزبان در یکی از مؤسسات علمی داخلی سپری کرده باشد، اعطا خواهد شد.

تسهیلات این طرح شامل کمک هزینه شرکت در مجامع علمی داخلی و خارجی، پرداخت حق بیمه تکمیلی پژوهشگر، همسر و فرزندان و پرداخت بخشی از حق الزحمه‌های پژوهشگران است.

طرح شهید رهنمون

این طرح در قالب اعطای تسهیلات فرهنگی و رفاهی تعریف شده و تسهیلات آن شامل وام خرید یا ساخت مسکن، هدیه ازدواج و وام‌های اضطراری و سفرهای زیارتی و مشابه آن می‌شود.

تسهیلات جذب در دستگاه‌های اجرایی

هدف این طرح شناسایی سرمایه انسانی صاحب استعداد برتر و جذب و به‌کارگیری آنها در دستگاه‌های اجرایی کشور است. فرآیند انتخاب برگزیدگان برای جذب در دستگاه‌های اجرایی شامل این موارد می‌شود:

* کسب حداقل امتیاز از فعالیت‌های نخبگانی
* معرفی به سازمان اداری و استخدامی کشور به منظور جذب در دستگاه‌های اجرایی
* برخورداری از شایستگی‌های عمومی و شغلی

طرح شهید تهرانی مقدم

طرح شهید تهرانی مقدم شامل تسهیلات جذب در نهادهای فناورانه است و هدف از آن ایجاد شرایطی برای جذب دانش‌آموختگان برتر در نهادهای فناورانه مانند شرکت‌های مستقر در مراکز رشد، پارک‌های فناوری و شتابدهنده‌ها بوده است.

در این طرح بخشی از کارمزد تا سقف ۷۵ درضد برای طی دوره آموزشی حداکثر ۳ ماه در نهاد فناورانه پرداخت خواهد شد.

طرح شهید دکتر شهریاری

این طرح با هدف جذب دانش‌آموختگان برتر دوره دکتری تخصصی به عنوان عضو هیات علمی در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور تعریف شد.

مشمولان این طرح با معرفی بنیاد ملی نخبگان از اولویت‌ بررسی و پذیرش به عنوان عضو هیات علمی در مؤسسات علمی کشور برخوردار خواهند شد.

طرح شهید کاظمی آشتیانی

ارتقای توانمندی‌ها و توسعه فعالیت‌های استادیاران جوان دانشگاه‌های کشور از رویکردهای این طرح به شمار می‌رود.

طرح شهید رضوی

توسعه کسب و کارهای دانش‌بنیان رویکرد اصلی این طرح است و هدف از آن زمینه‌سازی برای اشتغال و اثرگذاری دانش‌آموختگان برتر در زیست بوم دانش‌بنیان کشور است.

در این طرح معادل ۷۵ درصد از هزینه‌های یادگیری مهارت‌های مورد نیاز برای راه‌اندازی کسب و کار دانش‌بنیان پرداخت خواهد شد. همچنین امکان استقرار افراد در فضای کاری به مدت یک سال را فراهم می‌کند.

طرح شهید فخری‌زاده

این طرح با رویکرد پشتیبانی از اختراعات برگزیده و با هدف رونق بخشیدن به فضای خلاقیت و ابتکارات ذهنی و ارائه تسهیلات توانمندساز به منظور ثبت بین‌المللی اختراعات، تاسیس شرکت نوپای دانش‌بنیان، تسهیل فرآیند نمونه‌سازی، شرکت در نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی و رسیدن به محصولات دانش‌بنیان اجرایی می‌شود.

بنیاد ملی نخبگان با تعریف این طرح‌ها به دنبال بهره‌گیری از توانمندی نخبگان در کشور است و این در حالی است که به عنوان نمونه در جذب نخبگان در دستگاه‌های اجرایی چالش‌هایی در استقبال دستگاه‌ها از نخبگان وجود دارد و این سؤال مطرح می‌شود که آیا بنیاد ملی نخبگان با این ۱۴ طرح می‌تواند نخبگان را در جایگاه اصلی آنها قرار دهد؟ بهتر نبود این نهاد در سایه برنامه‌ریزی‌های منسجم و بدون جداسازی آنها از بدنه جامعه، زمینه را برای رشد و اعتلای آنها فراهم می‌کرد؟

دکتر حسین افشین با روی کارآمدن در دولت چهاردهم در معاونت علمی ریاست‌جمهوری و تغییر قائم مقام بنیاد ملی نخبگان قول داده است تا به روند فعالیت‌های بنیاد ملی نخبگان سامان دهد، رئیس بنیاد ملی نخبگان همچنین در نشست جامعه نخبگان تاکید کرده است که به نخبگان نوید می‌دهد که عضویت به بنیاد ملی نخبگان را برمی‌گرداند و ما منتظر هستیم تا با برنامه‌ریزی‌های جدید، جامعه شاهد تغییرات اساسی در بالندگی نسل جوان باشد.